Ko te Tātari Tuhinga
Ko te rapu
Me mātua whakarite i ngā tātarihanga ā-rorohiko i roto i te Tātari Tuhinga i mua i tō uru i te kupu rapurapu ki roto i te pouaka rapurapu. Kōwhirihia kia nui, kia iti rānei ngā tātarihanga ā-rorohiko mai i ngā rārangi rorohiko ki raro nei, ā, pāwhiritia te tohu 'browse. Ā muri atu whakaurua ai tō kupu rapurapu.
Ki raro nei whakamāramatia ai ngā āhuatanga mō te katoa o ngā tātarihanga ā-rorohiko.
Tātarihanga ā-rorohiko mō te Tuhinga
Ko te rārangi rorohiko mō tēnei tātarihanga e taea ai e koe te whiriwhiri ngā momo tuhinga ki roto i te Kōpututanga Reo ā-Ture.
E taea ana te kī he tuhinga ‘ture Māori’ ēnei. Arā, ko tā ēnei momo tuhinga, he whakaahua, he tohetohe, he whakamahi, he arohaehae i ngā whakaaro ture Pākehā i te reo.
Tātarihanga ā-rorohiko mō te Pūtake o ngā Tuhinga
Mā tēnei tātarihanga ā-rorohiko e taea ana e koe te whiriwhiri ngā pūtake i ahu mai ai ngā tuhinga ki roto i te Kōpututanga Reo ā-Ture. Hei tauira, ko te pūtake tuatahi ka kitea e koe ko te ‘Alexander Turnbull Library’. Nō tēnei pūtake te nuinga o ngā tuhinga nō mua i te tau 1909 ki roto i te Kōpututanga Reo ā-Ture, ko ngā tīti whenua me ngā tuhinga Pāremata ētahi o aua tuhinga.
Tātarihanga ā-rorohiko mō ngā Karangatanga
Ko ngā tuhinga ki roto i te Kōpututanga Reo ā-Ture kua wāwāhia ki ngā karangatanga e ono. Ko te wāhi ki tēnei tātarihanga ā-rorohiko ka taea e koe te whiriwhiri ko tēhea e hiahiatia ana e koe. Ko aua karangatanga ko:
He reo ture nō te taha Kāwana
Ko ngā tuhinga ki roto i tēnei karangatanga kua hōpungia, kua whakamāoritia, kua kōmihanatia, kua whakahaerehia rānei e te Karauna, ā, kua hāngai katoa ki ngā hāpori Māori. Ko ētahi o ēnei tuhinga ko:
- ngā kōrero a ngā Mema Pāremata (Ngā Kōrero Pāremete)
- ngā reta me ngā pānuitanga ki ngā hāpori
- ngā rīpoata nā te Kōmiti Whiriwhiri Māori ō-mua
- ngā tuhinga mai i ngā paetuku rorohiko e whakamārama ana i ngā ture i te reo Māori.
He reo ture nō ngā iwi Māori whānui
Kei roto i ēnei momo tuhinga iko ngā petihana, ngā reta ki te motu whānui, ngā reta ki te Kāwana me ngā taunakitanga kua tukuna e ngā Māori ki ngā kōmihana me ngā taraipiunara (ko ngā tāpaetanga kōrero mō te Pire Takutai Moana o te tau 2004)
He reo ture nō te Whare Paremata
Kei roto i ēnei momo tuhinga ko te huhua o ngā whakamāoritanga o ngā ture Pāremata me ngā Pire kua tohaina ki ngā hāpori Māori e te Karauna. Ko ētahi ture Pāremata ka noho motuhake (arā Ko Te Ture Mō Ngā Whenua Māori i te tau 1862) ko ētahi atu ka noho hei pukapuka me aua momo tuhinga (pērā i te Bills and Acts in Māori 1880).
He reo nō ngā whakaritenga me ngā pukapuka here
Kei roto i ēnei tuhinga ko ngā tīti whenua e maha. Hei tauira, ko ērā e noho ana ki roto i te pukapuka nā Turton Māori Deeds of Land Purchases in the North Island of New Zealand: Volume One.
Hei tāpiri atu ko ngā tuhinga ō-kawa e hāngai ana ki ngā take Māori ō-mua me te hokohoko i te whenua. Hei tauira, ko te pukapuka nā Mackay A Compendium of Official Documents Relative to Native Affairs in the South Island: Volume One.
Kei roto i tēnei karangatanga ko te reo hoki o ngā whakataunga Tiriti o Waitangi o ēnei rā.
He reo ture nō te Kōti me te Taraipiunara
Kei roto i ēnei tuhinga ko te reo o te Kōti, te taraipiunara me te Roiara Kōmihana.
He reo nō ngā rōpū whakahaere tikanga
Kei roto i ēnei momo tuhinga ko te reo i puta mai i ngā whakahaere Māori me tōna rite ki ngā āhuatanga o reo o ētahi atu wāhi ture, arā, ko ngā tuhinga nō ngā whakahaerenga a te Hīnata Mihingare me ērā o te Kotahitanga kua tāpirihia ki roto.
Tātarihanga ā-rorohiko mō te Tukanga
Mā tēnei tātarihanga ā-rorohiko ka taea e koe te whiriwhiri ngā tuhinga i runga i te āhua o hanga o aua tuhinga. Hei tauira, ki te hiahia koe ki te kōwhiri i ngā tuhinga e whakaahua i te reo ā-waha, pāwhiritia te kīanga ‘Māori transcript of spoken Māori’.
Arā atu anō ētahi atu tuhinga ko te tikanga ia kia pānuitia aua tuhinga (kāore i waihangahia kia rangona aua tuhinga). Arā ētahi kōrero nā te hunga kōrero Pākehā kua whakamāorihia katahi ka whakawhānuihia kia pānuitia e te iwi Māori tonu. He paku rerekētanga tā tēnā tukanga, tā tēnā tukanga.
Ngā tātarihanga ā-rorohiko ō-mua, ā-muri
Whakamahia ēnei tātarihanga ā-rorohiko kia taea e koe te whiriwhiri tuhinga kua waihangahia i tētahi tau me tētahi atu tau, i mua i tētahi rā ā muri atu rānei i tētahi rā.
Ko te whakaru i tō kupu rapurapu
Ka pāwhiritia te kupu ‘browse’ ka kite ake koe i tētahi rārangi tuhinga e hāngai ana ki āu tātarihanga ā-rorohiko. Whakamahia ngā pouaka tohutohu kei te taha mauī kia kōwhiri koe i ngā tuhinga hei rapuraputanga māu.
Ā, whakaurua te kupu Māori (he kīanga kupu rua rānei) ki roto i te pouaka rapurapu kei te tīmatatanga o te whārangi kātahi pāwhiritia te kupu ‘go’.
Hei tīwhiri, ka taea te kite tētahi whakarāpopototanga o ngā hua o tō rapu haere i ngā kupu ki roto i te taitara ‘documents’. Hei tauira, “260,068 ngā kupu i roto i ngā tuhinga 75 mai i te tau 1860 tae rā nō ki te tau 2009”.
Ko te whakatewhatewha i ngā hua o tō rapunga
Whakamahia te pātana ‘right collocate’ kia rite te whakarārangi i ngā hua o tō rapunga kupu ki tā te tātai reta e whakatau ai (arā, kia hāngai ki te reta tuatahi o te kupu ka whai mai i tō kupu rapurapu).
Mā te pātana ‘date’ hoki anō ai ki te whakarārangitanga o ngā hua o te rapunga kupu kia rite mai tawhito ki naianei..
Kia pānui i ngā tuhinga o te Kōpututanga Reo ā-Ture
Pāwhiritia te tohutoro kia tīmata te pānui haere i ngā tuhinga. He nui tonu ngā tuhinga kua tukuna noatia ki runga i te rorohiko, ā, ka taea hoki e koe te tirotiro ngā kape tūturu o ētahi.
Kei roto i ētahi o ngā tuhinga kua whakarorohikotia ētahi tohu āhua tauhou. Ka whakarorohikotia ngā tuhinga, ā, ko ēnei momo tohu he toenga o te mahi whakarorohiko i ngā tuhinga. Nāwai nāwai ka whakahoutia kia māmā ake ai te pānui i ngā tuhinga.
Ki te hiahia koe ki te tirotiro i tētahi atu kape, ko te nuinga kei te Pātaka Kupu Ture.
Ko ētahi o ngā tuhinga o te Taraipiunara o Waitangi me te Kōti Whenua Māori kāhore e taea te pānui. Nā rāua te whakatau ko te katoa o ngā tuhinga ka taea noaihotia ki ō rāua ake tari. Ki te pātai koe ki te Taraipiunara o Waitang īmera ki a wt.librarian@justice.govt.nz. Ka taea te whakapā atu te Kooti Whenua Māori ki tōna anō paetukutuku.